EL-ḲAMER | الْقَمَرُ
Sözlükte el-ḳamer الْقَمَرُ “ay” demek olup “beyaz olmak, gözü kamaşmak, (fazla ışık sebebiyle) görememek” anlamındaki قَمِرَ fiilinden türemiştir. Nitekim bir kimsenin karda gözü kamaştığı için görmede zorluk çekmesi قد قَمِرَ الرَّجُلُ cümlesi ile anlatılır. حِمَارٌ أَقْمَرُ rengi beyaz olan merkebi belirtir. قَمِرَ/أَقْمَرَ التَّمْرُ ifadesi henüz olgunlaşmadan ayaz vurması sebebiyle hurmadaki tatlılığın kaybolmasıdır. تَقَمَّرْتُهُ “Ay ışığında ona geldim.”, تَقَمَّرَ الْأَسَدُ “Aslan ay ışığında ava çıktı.” ve أَقْمَرَتْ لَيْلَتُنَا “Gecemiz aydınlandı.” demektir. Gökyüzünde bulunan ayın el-ḳamer olarak adlandırılması beyazlığı ve göz alıcılığı sebebiyledir. Ayrıca el-ḳamer “ekşi ve tuzlu” anlamlarıyla da ilişkili olarak kullanılmaktadır. Nitekim ekşimiş süt اللَّبَنُ الْمُقْمِرُ, tadı ekşi ve tuzlu balık ise سَمَكٌ مَقْمُورٌ olarak adlandırılır (Ḫalīl b. Aḥmed, Kitābu’l-ʿAyn, 3/428; İbn Fāris, Muʿcem 5/25-26; Cevherī, eṣ-Ṣıḥāḥ, 2/798-799; ʾIṣfehānī, el-Mufredāt, 412; Muṣṭafavī, et-Taḥḳīḳ, 9/350-352).
Kur’an’da 27 yerde geçmektedir. Bu yerlerin hepsinde gökyüzündeki bir cisim olan ay kastedilmiştir (el-Enʿām, 6/77, 96; el-Aʿrāf, 7/54).
EL-HİLĀL | الْهِلَالُ
Sözlükte el-hilāl “bağırmak, (yağmur) yağmak, (takvimde) ay başlamak” manasındaki هَلَّ fiilinden türemiştir. Nitekim hacıların telbiye esnasında yüksek sesle bağırması أَهَلَّ بِالْحَجِّ cümlesi ile anlatılır. Çoğulu ُاَلْاَهِلَّة olarak gelen el-hilāl “gökyüzündeki ayın ilk günlerdeki hâli, kuyunun dibindeki az miktardaki su, vahşi hayvanların sivri dişi, kayanın kırılmış kenarı, bir yılan türü” gibi farklı anlamlara sahiptir. اِنْهَلَّ الْمَطَرُ “Yağmur şiddetle yağdı.”, تَهَلَّلَ وَجْهُ الرَّجُلِ “Kişinin yüzü (sevinçten) parladı.”, تَهَلَّلَتْ دُمُوعُهُ “Onun gözyaşları aktı.”, اِسْتَهَلَّ الصَّبِيُّ “Bebek (doğum sonrasında şiddetle) ağladı.” demektir. Kelimenin “yağmur yağmak” anlamındaki kullanımı, yağmurun yağarken ses çıkarmasıyla ilişkilidir. Hacıların yüksek sesle telbiye getirmesine اَلْاِهْلاَلُ veya اَلتَّهْلِيلُ denilmektedir. اَلتَّهْلِيلُ kelimesinin “geriye dönmek” anlamı da bulunmaktadır. Bir görüşe göre ayın ilk hali insanların bağırmasına neden olması, diğer bir görüşe göre de insanlar onun ilk halini gördüğünde bağırması sebebiyle ay, el-hilāl ismini almıştır. el-Hilâle “bir tür yılan ve vahşi hayvanların sivri dişi” gibi manalar şekilsel benzetme yoluyla verilmiştir (Ḫalīl b. Aḥmed, Kitābu’l-ʿAyn, 4/319-320; Ezherī, Tehzību’l-Luġa, 5/365-372; Cevherī, eṣ-Ṣıḥāḥ, 5/1851-1852; ʾIṣfehānī, el-Mufredāt, 544).
Kur’an’da türevleriyle beş yerde geçmektedir. Bu yerlerde şu manalardadır: 1. Ay (el-Baḳara 2/189). Bu yerde Hz. Peygamber’e ayın hallerine dair soru sorulmasından bahsedilmektedir. 2. Boğazlamak (el-Baḳara 2/173; el-Māʾide, 5/3; el-el-ʾEnʿām 6/145; en-Naḥl, 16/115). Bu ayetlerde Allah’tan başka ilahların adı anılarak kurbanlık hayvanın boğazlanması anlatılmaktadır.
KARŞILAŞTIRMA
el-Ḳamer ve el-hilāl “ay” manası bakımından yakın anlamlı olsa da bu kelimelerin arasında bazı farklar vardır. el-Ḳamer gökyüzündeki “ay” olarak bilinen cismin adı iken, el-hilāl ise bu cismin hali ile ilişkilidir. Bu bağlamda ayın ilk iki/üç günkü kıvrılmış şeklinde el-hilāl, sonraki dönemine ise el-ḳamer denir (Cevherī, eṣ-Ṣıḥāḥ, 2/798-799, 5/1851-1852; ʾIṣfehānī, el-Mufredāt, 412, 544; Rāzī, Mefātīḥu’l-Ġayb, 5/281).
اَلْقَمَرُ | اَلْهِلَالُ