EL-‘ADL | اَلْعَدْلُ
el-‘Adl اَلْعَدْلُ “eşit olmak” anlamındaki ʿa-d-l عَدَلَ kökünden türeyen bir isimdir. Bu kelimeye “eşit parçalara bölmek; eşit davranmak, adaletle hükmetmek; dengeli ve ölçülü kılmak; denklik, aynılık, benzer; düzeltmek, doğrultmak, tadil etmek; istikamet; fidye, bir şeyin karşılığı” gibi anlamlar verilmiştir. ʿAn/عن harf-i ceri ile عدول عن “ayrılmak, bırakmak, vazgeçmek, terk etmek” demektir. اَلْعِدْلُ mastarından ʿadile şeklinde geldiğinde de “zulmetmek, haksızlık yapmak” anlamlarını ihtiva etmektedir. Bu yönüyle eẓdād sözcüklerdendir (Ḫalīl b. Aḥmed, Kitābu’l-ʿAyn, 3/110-111; İbn Fāris, Mucmelu’l-Luġa, 3/651; Yezīdī, Mā ʾİttefeḳa Lafzuhu, 241-242; İṣfehānī, el-Mufredāt, 325-326; Zemaḫşerī, Esāsu’l-Belāġa, 1/637-638; Muṣṭafavī, et-Taḥḳīḳ, 8/63-65).
Kur’ân’da türevleriyle birlikte 28 defa geçmektedir. Bu yerlerde şu manalardadır: 1. Fidye (el-Baḳara 2/48). 2. İnsaf (en-Nisā 4/3). 3. Değer (el-Māʾide 5/95). 4. Şirk koşmak (el-Enʿām 6/1). 5. Tevhit (en-Naḥl 16/90). 6. Olması gerektiği şekil (Baḳara 2/282). 7. Meyletmek (en-Nisā 4/135). 8. Hakkaniyet (eş-Şūrā 42/15). 9. Adalet (eṭ-Ṭalāḳ 65/1). 10. Doğruluk (el-Enʿām 6/152) (Māverdī, en-Nuket, 6/222; el-Kebīsī, Mevsūʿa, 8/186-187). Bu kullanımlar kelimenin kökündeki bir şeyin eşit ve denk olması şeklindeki manayı yansıtmaktadır.
EL-ḲISṬ | اَلْقِسْطُ
El-Ḳısṭ اَلْقِسْطُ “hak ve hukuku gözetmek” anlamındaki ḳ-s-ṭ قَسَطَ fiilinden türeyen bir isimdir. “Nasip, pay, hisse, adalet” gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bu yönüyle “bir şeyi eşit, adil, dengeli bir şekilde paylara ayırmak” manasını ifade etmektedir. القسط ezdâd lafızlardandır. Ḳıst قِسْط mastarından “eşit, denk pay, başkasının hakkını vermek”, قَسْط mastarından ise “başkasının nasibini almak” anlamında kabul edilmiştir. İkinci anlam, adaletin zıddı olan zulmü ifade etmektedir. Bu bağlamda kişi haksızlığa meyledip zulmettiğinde قَسَطَ, adil davrandığında ise اقْسَطَ kalıbı kullanılmaktadır. Sülâsî haliyle hem "adalet" hem "zulüm" anlamında, ifʿāl babından ise sadece "adalet" manasında kullanıldığı da ifade edilmiştir. Allah’ın isimlerinden olan اَلْمُقْسِطُ O’nun, en küçük bir haksızlıkta dahi bulunmayan (mutlak adil) bir zat olduğunu anlatmaktadır. قِسطاس kelimesinin bu kökten geldiği ve tartıların en doğrusu anlamında kullanıldığı belirtilmiştir (Ḫalīl b. Aḥmed, Kitābu’l-ʿAyn, 3/388; İṣfehānī, el-Mufredāt, 403; Muṣṭafavī, et-Taḥḳīḳ, 9/285).
Kur’ân’da türevleriyle birlikte 25 defa geçmektedir. Bu yerlerde iki manada kullanılmıştır: 1. Hakka hukuka riayet etmek, adaleti gerçekleştirmek (el-Ḥucurāt 49/9; en-Nisā 4/3; el-Mümteḥine 60/8). 2. Hakkı terk edip zulme veya inkâra meyleden (el-Cinn 72/14-15) (el-Kebīsī, Mevsūʿa, 10/144).
KARŞILAŞTIRMA
el-Ḳısṭ ve el-ʿadl kelimeleri yakın anlamlıdır. Her iki kelimede “eşit paylaşım, adalet; haksızlıktan kaçınma” anlamları ön plana çıkmaktadır. Öte yandan adaletin zıddı anlamlarındaki kullanımı da göze çarpmaktadır. قاسطون ifadesinin Kur’ân’daki “zulmedenler, küfre düşenler, şirk koşanlar” (el-Cinn 72/14-15) manası, ʿadl sözcüğünün anlam örgüsü içinde de yer almaktadır. Bu sebepledir ki bazı müfessirler söz konusu ayetteki “Allah’a şirk koşanlar, inkâr edenler, haktan sapanlar” anlamındaki ḳāsiṭūn kelimesini açıklamak için ʿādilūn kelimesini tercih etmişlerdir (Muḳātil, Tefsīr, 4/464; Māverdī, en-Nuket, 6/116). Çünkü onlar başka varlıkları Allah’a denk tutmuş ve onları da tanrı kabul etmişlerdir. Bu da hakikatin zıddına olan bir durumdur. Zira Allah’ın hakkı olan tevhitten sapılmıştır. Bu bağlamda ḳāsiṭūn, başka varlıkları Allah’a denk tutarak haktan sapan kimseleri ifade etmektedir. Dolayısıyla bu zıt mana kök anlamıyla uyum içindedir.
el-Ḳısṭ ve el-ʿadl kelimeleri arasında anlam farklılığından bahsedilebilir. Bu bağlamda ḳısṭ “apaçık, zahiri adalet, eşitlik” demektir. Bundan dolayı gözle görülen, hissedilen ölçü ve tartı aleti ḳısṭ olarak isimlendirilmiştir. ʿAdl kelimesindeki anlam ise daha çok gizli, soyut durumlardaki adalet için söz konusu olabilir. Bu tür durumları ifade etmek için ʿadl tercihe şayandır. ʿA-d-l fiili ʿıdl mastarından geldiğinde tartılabilen, sayılabilen ve ölçülebilen şeyler için de kullanılmaktadır (ʿAskerī, el-Furūḳu’l-Luġaviyye, 234; İṣfehānī, el-Mufredāt, 325; Muṣṭafavī, et-Taḥḳīḳ, 8/63-64).
اَلْقِسْطُ | اَلْعَدْلُ