ZECERA | َزَجَر
Sözlükte z-c-r زَجَرَ fiili “sevk etmek, kuş uçurarak fal açmak, bağırmak, azarlamak, yasaklamak” gibi manalara gelmektedir. Bir kişiyi bir işten engelleme ve onu oradan kovarak uzaklaştırma eylemi sözlü yapıldığında bu durum z-c-r ile anlatılır. Bu fiil “söz ile bir kişiyi bir işten men etmek, onu oradan azarlayarak kovmak” manasının yanında sadece kovmak veya sadece bağırmak (yüksek ses) için de kullanılmıştır. Örneğin sevk ve idare amacıyla deve, koyun ve keçi gibi hayvanlara bağırılmasına الزَجْر denilmektedir (Ḫalīl b. Aḥmed, Kitābu’l-ʿAyn, 3/258, 2/175; İbn Fāris, Muʿcem, 3/47; el-Cevherī, eṣ-Ṣıḥāḥ, 2/668; Muṣṭafavī, et-Taḥḳīḳ, 4/327; ʾIṣfehānī, el-Mufredāt, 211; Fīrūzābādī, Beṣāʾir, 3/124).
Z-c-r fiilinden türeyen kelimeler Kur’ân’da altı yerde geçmektedir. Bu yerlerde şu üç anlamda kullanılmıştır: 1. Yüksek bir ses ile bir şeyi bir yerden başka bir yere sevk etmek (eṣ-Ṣāffāt 37/2). 2. Yüksek ses, bağırma (eṣ-Ṣāffāt 37/19; en-Nāziʿāt 79/13). 3. Azarlayarak engelleme (el-Ḳamer 54/4, 9). (Muḳātil, Tefsīr, 3/601, 604; 4/177; Ṭaberī, Cāmiʿu’l-Beyān, 24/73; el-Kebīsī, Mevsūʿa, 5/444).
NEHERA | َنَهَر
Sözlükte n-h-rنهر fiili “süratli bir şekilde akmak, akıtmak, arık açmak, yarığı genişletmek, azarlamak, çıkışmak, men etmek” anlamlarına gelmektedir. Örneğin suyun mecrasında hızlıca akması veya güneşin ışık ve ısısını gün boyunca her yere keskince nüfuz ettirmesi gibi bu fiilin ifade ettiği tüm manalarda “sert, şiddetli ve kuvvetli bir akış” göze çarpmaktadır. Bu kelimenin “azarlama” manası sözün sert, şiddetli ve yüksek bir tonda söylenmesinden dolayıdır. İbn ʿAṭiyye bu kelimeyi “öfkenin ses ve lafız ile açığa vurulması” şeklinde açıklamıştır (Ḫalīl b. Aḥmed, Kitābu’l-ʿAyn, 4/271-272; Ṣāḥib b. ʿAbbād, el-Muḥīṭ, 3/476; İbn Fāris, Mucmelu’l-Luġa, 3/845; el-Cevherī, eṣ-Ṣıḥāḥ, 2/840; ʾIṣfehānī, el-Mufredāt, 507; İbn ʿAṭiyye, el-Muḥarraru’l-Vecīz, 5/463; Muṣṭafavī, et-Taḥḳīḳ, 12/288; Yesūʿī, Ferāʾidu'l-Luġa, 183).
N-h-r “azarlamak” anlamında Kur’ân’da iki defa geçmektedir. Bunlar anne-babayı (el-İsrā 17/23) ve dilenciyi (eḍ-Ḍuḥā 93/10) azarlamayı, onlara ağır ve galiz söz söylemeyi yasaklayan ayetlerdir. N-h-r türevleri ile Kur’ân’da şu manalarda kullanılmıştır: 1. Pınar, göze, su kaynağı (Muḥammed 47/15). 2. Sulama amaçlı bahçelerde akıtılan su (el-Kehf 18/33). 3. Irmak, nehir (el-Baḳara 2/249). 4. Rızık ve mekân itibariyle genişlik, bolluk, rahatlık (el-Ḳamer 54/54). 5. Gündüz, ışık, aydınlık (el-Baḳara 2/164). Bu kullanımları ile kök anlamı arasındaki ilişki bir şeyin sert ve hızlı bir şekilde akıp gitmesi şeklinde ifade edilebilir (Muḳātil, Tefsīr, 2/527; Dāmeġānī, el-Vucūh ve’n-Neẓāʾir, 2/261).
KARŞILAŞTIRMA
Z-c-r ve n-h-r kelimeleri azarlama açısından yakın anlamda olsalar da aralarında bazı farklar vardır. Kök anlamı itibari ile z-c-r azarlayarak birisini bir şeyden menedip onu başka bir şey yapmaya sevk etmektir. N-h-r ise birisini kırıcı bir şekilde sertçe azarlayıp bir şeyden engellemektir. Ancak n-h-r fiilinde her zaman engelleme söz konusu olmayabilir. Kebīsī de z-c-r fiilinin “söz ile azarlamak, kovmak”; n-h-r fiilinin ise “sert, kırıcı ve galiz bir şekilde azarlamak, kovmak” manasına geldiğini söylemiştir. N-h-r kelimesinin söz ve cümlelerin sert, kaba, keskin ve şiddetli bir şekilde art arda söylenmesini ifade ettiği, bu sertlik ve şiddetin manada değil de sadece sesin tınısında olması durumunda da n-h-r fiilinin kullanılabileceği söylenmiştir. Dolayısıyla “azarlama” kastı olmayan sert ve yüksek sesle söylenmiş her söz n-h-r ile ifade edilebilmektedir. Bu durumda n-h-r fiilinin zıt anlamlısı “sükûnet ve yumuşak söz söylemek” olmaktadır (el-Kebīsī, Mevsūʿa, 11/653; Muṣṭafavī, et-Taḥḳīḳ, 12/288, 291).
Kur’ân’da z-c-r, insanları azarlamak suretiyle kötülüklerden engelleyen haberler (el-Ḳamer 54/4) ve peygamberin azarlanarak tebliğ yapmasının engellenmesi (el-Ḳamer 54/9); n-h-r ise anne-baba (el-İsrā 17/23) ve bir şeyler isteyen muhtaç kişileri (eḍ-Ḍuḥā 93/10) azarlama eyleminin kesin bir dille yasaklanması bağlamında geçmektedir. Bu çerçevede değerlendirildiğinde z-c-r fiilinde azarlama ve bir şeyden engelleme, n-h-r da ise daha özel olarak azarlama ve sözün yüksek sesle söylenmesi söz konusudur.
زجر | نهر