EL-İLL | الإِلُّ
Sözlükte “Rabb, akrabalık ve bağ” anlamına gelen اَلْإلُّ, “parlamak” manasındaki e-l-l أَلَّ kökünden gelir. Yemin sözleşmesinden ve akrabalıktan meydana gelen her türlü bağlılığı da ifade eder. أَلَّ الْفَرَسُ cümlesi istiare yoluyla atın şimşek gibi parlayıp hızlandığını anlatır. Hızlı yürüyen kişi için أَلَّ الرَّجُلُ فِي السَّيْرِ ifadesi kullanılır. أَلَّ السَّيْفُ ifadesinden kılıcın keskin olup parladığı kastedilir. Bundan dolayı parlak ve keskin mızrağa أَلَّةٌ denilir (Ḫalīl b. Aḥmed, Kitābu’l-ʿAyn, 1/80-81; Ṣāḥib b. ʿAbbād, el-Muḥīṭ, 10/373-374; İbn Fāris, Muʿcem, 1/18-20; ʾIṣfehānī, el-Mufredāt, 20).
Kur’ân’da türevleriyle iki yerde geçmektedir. Bazı tefsirlerde et-Tevbe 9/8 ve 10. ayetlerde geçen el-ill sözcüğünün akraba/akrabalık anlamında olduğu ancak tefsirlerin çoğunda ise bu anlamın yanı sıra Allah, ilah, yemin, sözleşme, komşuluk anlamlarında olabileceği belirtilmiştir. ʾIṣfehānī, “Allah” manasında olduğu görüşünü kabul etmemektedir (Muḳātil, Tefsīr, 2/158; Māturīdī, Teʾvīlāt, 6/300; Māverdī, en-Nuket, 2/343; Vāḥidī, et-Tefsīru’l-Basīṭ, 10/305-308; Zemaḫşerī, el-Keşşāf, 3/16; İbn ʿAṭiyye, el-Muḥarraru’l-Vecīz, 4/265-267; ʾIṣfehānī, el-Mufredāt, 20; Ebū Ḥayyān, el-Baḥru’l-Muḥīṭ, 5/15).
ER-RAḤİM | اَلرَّحِمُ
Sözlükte er-raḥm/er-raḥim الرَّحْمُ/الرَّحِمُ “kadının rahmi, çocuğun meydana geldiği yer” manasındadır. Çoğulu el-erḥām الْأَرْحَامُ şeklindedir. إِمْرَأَةٌ رَحُومٌ ifadesi “rahminden şikâyet eden kadın”; شَاةٌ رَحُومٌ ifadesi ise “rahminden rahatsız olan koyun” demektir. Aynı rahimden dünyaya gelmelerine nispetle daha sonra “akraba/akrabalık, doğum cihetiyle yakınlık” anlamında kullanılmıştır. Aynı kökten gelen الرَّحْمَةُ ve المَرْحَمَةُ sözcükleri şefkat, merhamet ve inceliği ifade eder (Ḫalīl b. Aḥmed, Kitābu’l-ʿAyn, 2/106; Ṣāḥib b. ʿAbbād, el-Muḥīṭ, 3/95; İbn Fāris, Muʿcem, 2/498; ʾIṣfehānī, el-Mufredāt, 191; Ebū’l-Beḳā, el-Kulliyyāt, 461).
Kur’ân’da türevleriyle birlikte 12 yerde geçmektedir. Bu yerlerde şu anlamlardadır: 1. Kadının rahmi (el-Baḳara 2/228). 2. Akraba/akrabalık (el-Aḥzāb 33/6) (Dāmeġānī, Ḳāmūs, 198-199).
EṢ-ṢIHR | الصِّهْرُ
Sözlükte ṣ-h-r صَهَرَ fiili “eritmek; yakın olmak” üzere iki temel anlama gelir. الصَّهْرُ “bir şeyi eritmek” manasındadır. صَهَرْتُ الشَّحْمَةَ “İç yağını erittim.”; صَهَرَتْهُ الشَّمْسُ “Güneş onu eritti.” anlamındadır. eṣ-Ṣıhr ise yakın olmaktır. Bu çerçevede eṣ-ṣıhr “damat”, الأَصْهاَرُ ise “kadın veya erkeğin aile fertleri” demektir. Evlilik yoluyla yakınlık kuran kişiye رَجُلٌ مُصْهِرٌ denilir. Kimilerine göre ise bu ifade evlilik, komşuluk veya nesep yoluyla yakınlık kuran için kullanılır. صاَهَرْتُ إِلَيْهِمْ başka kabileden, toplumdan biriyle evlenmeyi ifade eder (Ḫalīl b. Aḥmed, Kitābu’l-ʿAyn, 2/419; Ṣāḥib b. ʿAbbād, el-Muḥīṭ, 3/406; İbn Fāris, Muʿcem, 3/315; Semīn el-Ḥalebī, ʿUmdetu’l-Ḥuffāz, 2/357; Fīrūzābādī, Beṣāʾir, 3/453; Muṣṭafavī, et-Taḥḳīḳ, 6/351-352).
Kur’an’da türevleriyle birlikte iki yerde geçmektedir. Bu yerlerde şu anlamlardadır: 1. Eritmek (el-Ḥacc 22/20). 2. Evlilik yoluyla meydana gelen akrabalık (el-Furḳān 25/54) (Māturīdī, Teʾvīlāt, 3/364, 509; Zemaḫşerī, el-Keşşāf, 4/183, 363).
EL-ḲURBĀ | القُرْبَى
Sözlükte el-ḳurbā القُرْبَى “yakın olmak ve yaklaşmak” anlamındaki ḳ-r-b قَرُبَ fiilinden türemiştir. القُرْبُ sözcüğü, البُعْدُ/uzaklık ile zıt anlamlıdır. مَعَهُ أَلْفٌ أَوْ قِرَابُهُ ifadesi sözü edilen kişide bin veya bine yakın bir para bulunduğunu anlatır. Güneş’in batışına yakın bir vakitte çobanların acele ederek develerini sulamasına أَقْرَبُوا إِبِلَهُمْ; bu durumun yaşandığı gece için de لَيْلَةُ القَرَبِ denilir المُقْرِبُ sözcüğü, doğumu yaklaşan gebe için kullanılır. التَّقَرُّبُ ve الإِقْتِرَابُ “yakınlaşmak, bir şeye ulaşmak” demektir. Örfte boğazlanan kurban anlamındaki القُرْبَانُ kendisiyle Allah’a yaklaşılan şeyi ifade eder. Neseb açısından yakın olan kişiye de الْقَرِيبُ denir. القَرَابَةُ ,القُرْبَةُ ,القُرْبَى akraba anlamındadır (Ṣāḥib b. ʿAbbād, el-Muḥīṭ, 5/403-406; İbn Fāris, Muʿcem, 5/80-81; Zemaḫşerī, Esāsu’l-Belāġa, 2/64).
Kur’ân’da türevleriyle birlikte 14 yerde geçmektedir. Bu yerlerde şu manalardadır: 1. Cima etmek (el-Baḳara 2/222). 2. İcabet etmek (el-Baḳara 2/186). 3. Sürenin yaklaşması (Hūd 11/64). 4. Doğru olmak (el-Kehf 18/24). 5. Yumuşak huylu, şefkatli olmak (el-Māʾide 5/82). 6. Akraba (eş-Şūrā 42/23). 7. Beyt-i Makdis civarı (Ḳāf 50/41). 8. Ölüm öncesi (en-Nisā 4/17). 9. İkramda bulunmak/şerefli kılmak (Meryem 19/52). 10. Komşu/yakın (er-Raʿd 13/31). 11. Allah’a yakın olmak (el-Māʾide 5/27). 12. Yemek (el-Baḳara 2/35). 13. Bir işe girişmek (en-Nisā 4/43). 14. Mevcut, var olan (en-Nebeʾ 107/40) (Dāmeġānī, Ḳāmūs, 374-376).
KARŞILAŞTIRMA
el-İll, el-erḥām, eṣ-ṣıhr ve el-ḳurbā kelimeleri “akraba/akrabalık” manası bakımından yakın anlamlı olsalar da bu kelimelerin arasında bazı farklar vardır. el-İll, akrabalığın inkârı mümkün olmayan bir sözleşme olduğuna işaret eder. Bu bakımdan Kur’ân’da (et-Tevbe 9/8, 10) akrabalık bağlarının gözetilmesi gerektiği bu kelimeyle vurgulanır. el-Erḥām, akrabalar arasında tabii olarak merhametin tahakkuk ettiğini vurgular. Kadının rahmine nispetle akrabaya el-erḥām denilse de bu lafız yalnızca aynı rahimden doğan akrabaları ifade etmez. eṣ-Ṣıhr/el-müṣāhere ise evlilik yoluyla meydana gelen akrabalıktır. el-Ḳurbā ile de herhangi bir açıdan akraba olmak kastedilir. Dolayısıyla el-ḳurbā, diğer kelimelerin anlamını da içerecek şekilde geniş kapsamlı bir muhtevaya sahiptir (Muṣṭafavī, et-Taḥḳīḳ, 1/119-120; 4/106; el-Kebīsī, Mevsūʿa, 5/108; 7/250).
الإِلُّ | اَلرَّحِمُ | الصِّهْرُ | الْقُرْبَى