EL-EB | ُالأب
Sözlükte “baba” manasına gelen el-eb أب kelimesinin aslı أَبَوٌ olup sık kullanıldığından dolayı vâv harfi düşmüştür. Kelime “besledi, terbiye etti, himaye etti, babalık yaptı” manasına gelen e-b-v أَبَوَ fiilinden gelmektedir. Araplar, bu fiili kullanarak فلان يأبُو هذا اليتيم إباوةً، أي يغذوه “Filan kişi bu yetime babalık yaptı yani onu besledi” derler. Buradan hareketle bir çocuğun biyolojik olarak dünyaya gelmesine sebep olan, onu besleyen, büyüten, koruyan ve terbiye eden kişi, أب “baba” olarak isimlendirilir. Baba ve anneye birlikte أبوان denilir (Ḫalīl b. Aḥmed, Kitābu’l-ʿAyn, 1/53; Ezherī, Tehzību’l-Luġa, 15/601-602; el-Cevherī, eṣ-Ṣıḥāḥ, 6/2260; İbn Fāris, Mucmelu’l-Luġa, 1/85; Fīrūzābādī, Beṣāʾir, 2/113; Ṣāḥib b. ʿAbbād, el-Muḥīṭ, 10/449; el-Kebīsī, Mevsūʿa, 1/22).
أب “baba” manasının yanı sıra dede, amca ve öğretmen için de kullanılır. Fakat bu durumda kelimenin hangi manada kullanıldığına dair bir karine mutlaka bulunmalıdır. أب kelimesi, bir şeyin icadına, ıslahına ve ortaya çıkmasına sebep olan her şey için de kullanılır. Bu nedenle Hz. Peygamber’e أبو المؤمنين denilir. Bu manadan hareketle Hz. Peygamber’in eşleri de “mü’minlerin anneleridir.” (el-Aḥzāb 33/6). Ayrıca أب, kız erkek ayrımı yapılmaksızın en büyük çocuğuna göre kişilere künye olarak verilir; canlı veya cansız varlıklara nispet edilir (ʾIṣfehānī, el-Mufredāt, 7; Ebū’l-Beḳā, el-Kulliyyāt, 25-26; el-Munāvī, et-Tevḳīf, 25).
Kur’ân’da tekil, ikil ve çoğul şekillerde 117 kez geçmekte olup şu manalarda kullanılmıştır: 1. Baba (eṣ-Ṣāffāt 37/102; Meryem 19/42). 2. Dede, ecdat, atalar (el-Ḥacc 22/78; eṣ-Ṣāffāt 37/17). 3. Amca (el-Baḳara 2/133). 4. Muallim, mürebbi, âlim ve önder (ez-Zuḫrūf 43/22) (Fīrūzābādī, Beṣāʾir, 2/114; Ḥīrī, Vucūhu’l-Ḳurʾān, 50; Dāmeġānī, el-Vucūh ve’n-Neẓāʾir, 1/39; ʾIṣfehānī, el-Mufredāt, 7; Aḥmed Muḫtār, el-Muʿcemu’l-Mevsuʿī, 60; Münecced, et-Terādüf, 141).
EL-VÂLİD | ُالوَالِد
Sözlükte v-l-d ولد kökü “gerçek asıl, kaynak; soy, neslin delili” manasındadır. Bu nedenle الوالد “bir şeyin bir şeyden doğması, hâsıl olması” anlamına geldiği belirtilmiştir. Dolayısıyla الوالد bir çocuğun biyolojik olarak dünyaya gelmesine sebep olan kişidir (İbn Fāris, Muʿcem, 6/143; el-Kebīsī, Mevsūʿa, 1/22).
Kadın, çocuğunu doğurduğunda ولدت المرأة denilir. Bu fiilin müzekker ism-i fâili والد nesep açısından babaya, müennes ism-i fâili والدة fiil açısından anneye, tesniye formu olan والدان ise anne ve babanın her ikisine birden isim olarak verilmiştir (el-Cevherī, eṣ-Ṣıḥāḥ, 2/554; İbn Sīde, el-Muḥkem, 9/429).
Kur’ân’da “baba” anlamında üç defa geçmektedir (Luḳmān 31/33; el-Beled 90/3). Yirmi bir âyette ise “anne ve baba” manasına gelen الوَالِدَانِ kalıbında kullanılmıştır. el-Baḳara sûresinin 233. âyetinde ise مولود له formunda “baba” manasındadır.
KARŞILAŞTIRMA
El-eb ve el-vâlid kelimeleri bir kişinin baba olduğunu ifade etme açısından aynı anlamda olsalar da aralarında bazı farklar bulunur. الولد, mutlaka bir velâdet (doğum) gerektirdiği gibi الوالد de doğum ile çocuk sahibi olan kişiye denilir. Bir erkek, doğum yoluyla çocuk sahibi olmadan الوالد diye isimlendirilmez. Ancak أب böyle değildir, çünkü أب ile ابن oğul arasında doğuma dayalı bir ilişkinin olmasına gerek yoktur. Araplar, aralarında biyolojik baba-çocuk bağı olmayanlara da ابو فلان “filanın babası” şeklinde künye verirler. Fakat bu manada والد فلان demezler. Dolayısıyla والد sadece kişinin öz/biyolojik babasına yani bizzat çocuğun doğumuna sebep olan kişiye verilen bir isimdir. Bu nedenle Kur’an’da baba anlamında sadece tekil formda kullanılmıştır (ʿAskerī, el-Furūḳu’l-Luġaviyye, 282; Yesūʿī, Ferāʾidu'l-Luġa, 1-2; Cezāirī, Furūḳu’l-Luġāt, 61).
Kur’ân’da والد kelimesi, sadece hakiki manasında iken أب mecâzen amca, dede, uzak dede ve öğretmene de isim olmuştur. Bu nedenle والد kelimesinin çoğul formunun, أب kelimesinin çoğul formu gibi “dedeler veya atalar” manasında bir kullanımı yoktur (Münecced, et-Terādüf, 140-141; Muḥammed Vāʿiẓ Zāde v. dğr., el-Muʿcem fī Fıḳhi Luġati’l-Ḳurʾān, 1/182).
Sonuç olarak أب ve والد kelimeleri eş anlamlı olmalarına rağmen أب kelimesi genel, والد kelimesi ise özel bir mana taşımaktadır. Bu nedenle “Her والد bir أب’dir fakat her أب bir والد değildir.” denilebilir. Aralarındaki bu fark nedeniyle Kur’an’da anne babaya iyilik, şefkat ve ihsan edilmesini emreden ayetlerde والدان kelimesi أبوان kelimesine tercih edilmiştir (el-Baḳara 2/83; en-Nisā 4/135; el-İsrā 17/23; Luḳmān 31/14; Münecced, et-Terādüf, 142).
الأب | الوالد